Blog 1 – De start van een zoektocht

Net als veel anderen die iets willen weten begon ook ik mijn onderzoek naar koempelmentaliteit met een Google-zoektocht. De eerste uitkomst: er verscheen verassend (en verdacht?) weinig. 3.690 hits om precies te zijn, zoekende op ‘koempelmentaliteit’. Ter vergelijking, de term ‘koempel’ leverde 237.000 hits op en ‘Limburgse mijnen’ 122.000 resultaten. Nu zeggen cijfers niet alles, dus ik vroeg me af waar de inhoud van al deze zoekresultaten eigenlijk over gaat. Hieronder mijn bevindingen.

De woordenboekdefinitie

Een eerste categorie van bevindingen zijn de woordenboeken – met Wikipedia als voornaamste. Niet dat dit een geïnteresseerde zoals ik veel verder helpt: de Wikipediapagina bevat vijf zinnen – zonder bronvermelding – waarbij het onduidelijk blijft waar dit stukje tekst over gaat en de gegeven definitie vandaan komt. De andere woordenboekwebsites verwijzen vervolgens allemaal terug naar de Wikipedia-definitie. Die luidt als volgt:

“Het betreft hard werken voor weinig resultaat en niet te beroerd zijn om anderen te helpen, ondanks de slechte situatie waar men zelf in zit. De term stamt uit de tijd van de mijnen in Zuid-Limburg. De mijnwerkers, “koempels” genoemd, zaten in krappe mijngangen en moesten vaak hun medemijnwerkers te hulp schieten als er gevaar dreigde.”

Het gaat hier dus blijkbaar over een bepaalde gemoedstoetstand –  een emotionele staat van zijn die iets te maken heeft met hulpvaardigheid – maar het precieze hoe, wie (en wie niet), wat en waar blijft achterwege. Hoe kwam dit tot stand? Wie waren hier onderdeel van? Waar liggen de grenzen van dit begrip? Ging het om tijdelijke collegialiteit of een diepgaande vriendschap? Hoewel het begrip tot de verbeelding spreekt en voor veel mensen iets ‘vanzelfsprekends’ is, is dit juist het startpunt voor sociologen zoals ik: stilstaan bij dingen die voor mensen vanzelfsprekend zijn en doorvragen, doorvragen, doorvragen.

Roda JC

Verreweg de meeste hits hebben op één of andere manier betrekking op RodaJC, waarbij wordt ingegaan op de noodzaak voor de herbeleving of wederopstanding van koempelmentaliteit binnen de club en het huidige gebrek eraan. Zo bericht het AD dat Roda JC de voetballers een bezoek aan de mijnen liet brengen ‘zodat de Koempel-mentaliteit straks op het veld terug te zien is’. Daarnaast verwachten fans van zowel spelers als medefans dat koempelmentaliteit wordt gevoeld: van spelers dat zij tot op het bittere eind strijden voor elke bal en van medefans – die elkaar kunnen vinden op de Koempeltribune – dat ze achter hun club blijven staan wat er ook gebeurt. En daarvoor is iets nodig dat uitstijgt boven het individu – zoals een Roda promotiefilmpje oproept: ‘we need something bigger than ourselves’.

Tegengeluiden over de ophemeling van deze term zijn er echter ook. Zo lees ik op het forum van ‘Wij zijn roda jc’:

“Ik word een beetje moe van dat gedweep met koempelmentaliteit. Ik kom 45 jaar bij Roda en in de jaren dat dat de moeite waard was hoorde je daar nooit iemand over. Roda heeft zijn grote verleden ook helemaal niet aan koempelmentaliteit te danken maar gewoon aan mensen als Jacques Koole en Bert Jacobs, vaklui met oog voor talent en de kennis en visie een voetbalelftal naar een hoger plan te stuwen. [..] vage nostalgie naar helemaal niks. Ik verlang niet naar mijnwerkers, ik verlang naar mensen binnen de organisatie die een voetbalclub als Roda kunnen leiden.”

Politiek sentiment?

Een derde opvallende categorie is die waarin politieke vertegenwoordigers zich op één of andere manier identificeren met koempelmentaliteit. Zo verwijst Frans Timmermans – voormalig minister van Buitenlandse Zaken én voormalig lid van Raad van Commissarissen van Roda JC – regelmatig naar het mijnwerkersverleden van zijn familie en plaatste zelfs een tweet via #koempelmentaliteit. Ook SP-voorzitter Ron Meyer, eveneens kleinzoon van mijnwerkers, deelt en koestert koempelmentaliteit, vertelt hij in Tribune, het nieuwsblad van de SP.

Een ietwat andere vermenging van politiek en koempelmentaliteit: De Limburger vermeldt op 24 oktober jongstleden dat in de concept-profielschets voor een nieuwe Kerkraadse burgemeester stond dat deze zou moeten voldoen aan koempelmentaliteit – hoewel dat er in de definitieve versie is uitgehaald omdat ‘je niet in het verleden moet blijven hangen’.

Tot slot is de online beschikbare wetenschappelijke literatuur over koempelmentaliteit schaars. Er zijn tientallen mooie gedrukte werken over het Limburgse mijnverleden, waaruit ik ook zal putten voor mijn onderzoek, maar een overzichtsstudie of nadere wetenschappelijke beschouwing van koempelmentaliteit is, naar mijn weten, non-existent.

De start van een zoektocht

Er is één overeenkomst te vinden tussen alle zoekresultaten: ze geven een ‘ongeveer’ definitie, de één met meer nadruk op het ‘samen doen’ en ‘voor elkaar klaar staan’, de ander met meer nadruk op ‘hard werken en nooit opgeven’. Maar hoe we dit begrip moeten begrijpen in de context van toen en van nu blijft in het ongewis. Hoe komt het tot stand in concrete praktijken, en hoe staat dit begrip in verband met processen van sociale in- en uitsluiting?

Dit betekent dat er een verdere zoektocht nodig is naar enerzijds, de fundamenten, en anderzijds, de limieten van dit begrip. Want naast de eventueel verbindende functie is een even belangrijke vraag voor mij of en hoe koempelmentaliteit samenhangt met conflict en frictie. Wie behoren of behoorden niet tot de koempelmentaliteit en hoe paste koempelmentaliteit in een ondergronds gevaarlijke werkomstandigheid en een strikt gesegregeerd systeem van rangen- en standen, zowel ondergronds als bovengronds?

Vergelijk het voor het gemak met de discussie rondom de VOC-mentaliteit. Waar de één dit bejubelt zegt de ander: Is Nederland niet groot geworden over de ruggen van slaven? Zo zou je rondom koempelmentaliteit kunnen zeggen: Zijn de Limburgse mijnen niet groot geworden over de ruggen, of beter gezegd de longen, van mijnwerkers?

De speurtocht die ik vanaf heden ga starten is voor mij geslaagd als ik koempelmentaliteit kan plaatsen tussen nostalgie en de harde realiteit van het ondergrondse. Tegen mijzelf zeg ik: Glück auf!

—-

Deze blog is de eerste uit een reeks die gaat verschijnen rondom het Migratiemuseum Heerlen. De blogs worden geschreven door Eva Mos, socioloog en werkzaam aan de Universiteit van Amsterdam. In de weken die volgen wordt telkens vanuit een nieuw perspectief licht geworpen op koempelmentaliteit, om zo te komen tot een begrip van wat zich ondergronds en bovengronds afspeelde.